Treasures of Ayurvedaजानिए बस्ती पंचकर्म के पीछेका शास्त्रीय विचार क्या है? Blog – 59
Posted on June 30, 2022
नमस्कार
पिछले ब्लॉग मे हमने पंचकर्म, उसके प्रकार वमन और विरेचन कर्म इनके बारे में अधिक जानकारी ली थी | इस ब्लॉग मे हम बस्ती कर्म के बारे मे जानकारी लेंगे |
लोगों को बस्ती कर्म याने पेट साफ करने वाली दवा इतना ही पता होता है| पेट साफ हो गया और अच्छा लगने लगता है।
कया बस्ती कर्म का इतना ही उपयोग है ? – नही | बस्ती चिकित्सा के पीछे एक बहुत महत्वपूर्ण विचार/ शास्त्र है।
आयुर्वेद में बस्ती चिकित्सा को “आधी चिकित्सा” कहा जाता है।
मतलब रुग्ण को हम सिर्फ बस्ती चिकित्सा देकर 50% ठीक कर सकते हैं | और बाकी के 50% गुण के लिए बाकी सब पंचकर्म, दवाई, जीवनशैली में बदलाव और व्यायाम की जरूरत पड़ती है। याने रुग्ण को 50% गुण सिर्फ बस्ती चिकित्सा से ही मिल जाता है।
आयुर्वेदने इसलिए बस्ती चिकित्सा को बहुत महत्वपूर्ण माना है। तो उसके पीछे का शास्त्र भी बहुत महत्वपूर्ण होगा।
चलो इस ब्लॉग में हम जानते हैं कि बस्ती कर्म के पीछे क्या शास्त्रीय विचार है?
उससे पहले हमें अपने शरीर के पचनमार्ग के बारे में थोड़ी जानकारी होना आवश्यक है।
हम जो अन्न खाते है उसपर पचन संस्कार मुंह में शुरू हो जाता है| फिर अन्न जैसे नीचे नीचे जाता है वैसे पेट, जठर, अग्न्याशय याने (stomach, liver, Pancrease) से पाचक स्त्राव उसमे मिलते है। फिर वह अन्न नीचे छोटे और बड़े आंतडो में जाता है| छोटे और बड़े आंतडोमे उस अन्न से पोषक अंशको खून में शोष लिया जाता है।
मतलब इधर एक बात पर गौर किजिए कि जो पोषक अंश खून में शोष लिया जाता है वह आतडो से होता है। और जब यह पोषक अंश खून में शोष लिया जाता है उसके बाद वह पूरे शरीर में जाकर शरीर का पोषन होता है और हमारे शरीर को ताकत मिलती है। इसी तत्व का फायदा बस्ती चिकित्सामें उन जमाने में ऋषियों ने किया।
कैसे?
दवा को ३ घंटे के पचन मार्ग से जानेकी आवश्यकता नहीं होती। इसलिए उन विद्वान ऋषियों ने बस्ती चिकित्साकी निर्मिती की ।बस्ती चिकित्सा द्वारा दवाईयां सिधा आंतडो में जाती है और मिनटोमें आंतडो से रक्त मे शोषण होती है और अपना काम शुरू कर देती है।
मतलब उन दिनो मे बस्ती चिकित्सा यह इमरजेंसी सर्विस याने अत्यायिक चिकित्सा होती थी।
उन ऋषियों और उनकी विद्वता को सलाम।
आप आश्चर्यचकित हो गए ना जानकर कि बस्ती चिकित्सा कितनी महत्वपूर्ण है और उसके पीछे इतना गहन शास्त्र है |
आयुर्वेद ऐसे अनेक सिद्धांतो से परिपूर्ण है क्युकि आयुर्वेद यह एक शास्त्र है। इसलिए उसके सिद्धांत समझ न आए तो आयुर्वेद के बारे में नाम रखने से पहले उस शास्त्र का अभ्यास करना चाहिए|
क्युकि आयुर्वेद के सिद्धांत सिद्ध करके अंत हुए हैं, याने यह तत्व सिद्ध हुए है और उसके आगे सिद्ध करने जैसा कुछ नही है। इसलिए आयुर्वेद के सिद्धांत इतने सालो बाद आज भी सच है | इसलिए अपने शास्त्र प्रति आदर रखो।
आयुर्वेद के सिद्धांत के बारे मे हम आनेवाले ब्लॉगस् मे लिखते रहेंगे|
अगले ब्लॉगमे हम बस्ती के प्रकार और बस्ती के बारे मे और अधिक जानकारी लेंगे|
आयुर्वेद के प्रचार के लिए यह ब्लॉग को ज्यादा से ज्यादा शेयर करे, लाइक करे|
Stay Healthy Stay Blessed
Thank you
Science behind Basti Panchakarma – Blog – 58
Posted on June 27, 2022
Welcome to Treasures of Ayurveda Blog.
In last Blog we learnt about panchakarma, its various types – Vaman and Virechan in detail. In today’s Blog we will learn about BASTI CHIKITSA.
Generally , Basti is perceived as something which clears ones bowels.
Is that the sole role of BASTI ? No.
Do you think ayurveda will give so much of importance to a therapy whose role is to only clear your bowels.
Ofcourse not.
Basti has a well established science behind it.
So in today’s blog we are going to learn
What is the science behind BASTI CHIKITSA?
Ayurveda considers basti as “half treatment”.
Means if a patient come to us for treatment , then with only basti treatment we can cure patient upto 50%. and for the remaining 50% result we need the help other karma’s, medicine, diet, exercise.
Such is the importance given by Ayurveda to basti treatment.
So before understanding the science behind the basti treatment we should have a glimpse at our digestive system.
When we eat food , it’s digestion starts from the mouth. As the food descends downwards into the stomach , it gets mixed with different gastric juices and liver enzymes. The main function of absorption of nutrition from food takes place in the intestine- large intestine as well as small intestine. Absorbed nutrients from the food along with blood goes to the whole body and thus our body gets nourishment.
So the important fact to remember here is – Absorption takes place in the intestine. This principle was used by our hrishi’s in formulating the Basti Chikitsa.
Food needs a three hour digestion process so that it gets converted to a form through which body can absorb nutrients. But a medicine doesn’t required 3 hours digestion process to be absorbed into the blood. So to cut short this 3 hours process and reach intestine directly our Hrishis formulated BASTI Chikitsa,
Medicines in the form of kadhas or ghee were used to insert into the large intestine with the help of a BASTI YANTRA so that medicine gets absorbed into the blood within seconds.And thus a medical emergency treatment came into existance in those ancient days….hence BASTI chikitsa had such inportance.
You must be astonished to know the science behind basti treatment.
Our hrishi’s need to be saluted for discovering such Novel, emergency treatment modality called Basti Chikitsa in those days.
All Panchakarmas and medicine of Ayurveda have science behind it. It is called a Siddhant.
Siddhant – Siddha + Anth
Siddha means something which is proven and anth means it is the end. Means it is the truth which is proven and its not going to change. All the Siddhant told in ayurveda are very unique and are truths of Life.
If we dont understand these Siddhants then it might be because we have not made efforts to find details , study it or we are not intelligent to understand it. But saying that Ayurveda is not science , is all bullshit . We should study, investigate and learn the science first.
Ayurveda is time-tested science which is true even today. So we should pay respect to Ayurveda and start learning it. I am playing my small role in propogating ayurveda by telling science behind Ayurveda, you do yours.
In next blog we will learn about basti karma in details like types, advantages etc.
Do follow our blog treasures of Ayurveda.
Stay Healthy Stay Blessed.
Thank you
बस्ती पंचकर्मामागील शास्त्रीय विचार काय आहे ? – Blog – 57
Posted on February 23, 2022
मागील ब्लॉग मध्ये आपण पंचकर्म, त्याचे प्रकार आणि वमन, विरेचन या कर्माबद्दल माहिती घेतली. आणि आजच्या ब्लॉग मध्ये आपण बस्ती चिकित्सा बद्दल माहिती घेणार आहोत.
बस्ती चिकित्सा म्हणजे काय ?
बस्ती चिकित्सा म्हणजे सामान्यपणे एनीमा म्हणजे पोट साफ करणारे औषध असं मानलं जात कारण पोट साफ झालं की बरं वाटतं.
पण तसे नाही आहे .
बस्ती चिकित्सेमागे खूप महत्वपूर्ण शास्त्रीय विचार आहे.
आयुर्वेदाने बस्ती चिकित्सेला “अर्धी चिकित्सा” मानली आहे. म्हणजे एखाद्या रुग्णाला बरं करण्यासाठी बस्ती चिकित्सा दिली तर ५० टक्के गुण फक्त बस्ती चिकित्सेने मिळतो आणि उरलेल्या ५० टक्के गुणासाठी इतर पंचकर्म, औषध, आहार, व्यायाम यांची योजना करावी लागते.
जर आयुर्वेदाने बस्ती चिकित्सेला इतके महत्व दिले आहे तर त्यामागील शास्त्रीय विचार अत्यंत महत्वपूर्ण असणार.
चला तर मग जाणून घेऊया बस्ती कर्मामागील शास्त्रीय विचार.
त्यासाठी पहिले आपल्याला आपल्या पचन संस्थेबद्दल थोडीशी माहिती करून घ्यावी लागणार. आहे.
आपण जे अन्न खातो त्याचे पचन तोंडात सुरू होते. त्यानंतर ते अन्न खाली पोटात म्हणजे Stomach आणि जठर म्हणजे Liver कडे जाते , या अवयवांमधून विविध स्त्राव अन्नात मिसळले जातात आणि जेव्हा ते अन्न आतड्यामध्ये जाते तेव्हा त्यातून पोषक अंश रक्तात शोषून घेतले जातात आणि मग ते पोषक अंश रक्ताद्वारे पूर्ण शरीरात जाऊन शरीराला पोषण देतात.
तर इथे महत्वाची गोष्ट लक्षात ठेवण्याची ही आहे की रक्तात जो पोषक अंश आतड्या मधून शोषला जातो . ह्याच ज्ञानाचा आयुर्वेदाने सुंदररित्या बस्ती चिकित्सेत उपयोग केलेला आहे. त्या ऋषींना शतश: नमन.
औषध रक्तात लगेच शोषले गेले पाहिजे.औषधाला अन्न मार्गातून जाण्याची काही आवश्यकता नसते, तीन तासांचा वेळ वाचतो. त्यामुळे आयुर्वेदात बस्ती चिकित्सेद्वारे औषध, काढे, तूप हे आतड्यामध्ये मोठ्या प्रमाणात सोडली जातात. आतड्याचे काम आहे औषध लगेच रक्तात शोषून घेणे आणि त्यामुळे सेकंदात औषध रक्तात जाऊन त्याचे काम सुरू करते .तर बस्ती म्हणजे फक्त पोट साफ करणारे औषध नाही, तर
बस्ती म्हणजे आत्यायिक चिकित्सा.
म्हणजे बस्ती चिकित्सा ही जुन्या काळाची Emergency Services म्हणजे अत्यायिक चिकित्सा होती असे आपण म्हणू शकतो. से आज काल आपण नसेमधून मधून रक्तात लगेच औषध सोडतो तसं त्या काळी बस्ती चिकित्सेद्वारे औषध आतडयात सोडून सेकंदात ते रक्तात शोषले जात असे.
बस्ती चिकित्सा म्हणजे Emergency Services.
आश्चर्यचकित झाला ना .. जाणून.. कि बस्ती चिकित्सेमागे आयुर्वेदाचा इतका मोठा गहण विचार आहे.
आयुर्वेद हे एक शास्त्र आहे हे लक्षात घ्या , आपल्या बुद्धीला त्याच्या मागचे शास्त्र , सिद्धांत समजत नसतील तर त्याला नावे ठेवू नका किंवा ते चुकीच आहे असे मानू नका. त्याच्यापेक्षा त्याच्या मागे काय शास्त्रीय विचार असेल ह्याच अभ्यास करून शोध घ्या .
आपल्या आयुर्वेद शास्त्राबद्दल आदर बाळगा. कारण
आयुर्वेदिक शास्त्राचा प्रत्येक सिद्धांत = सिद्ध + अंत म्हणजे ते सत्य आहे आणि ते सत्य सिद्ध केलेले आहे आणि त्याच्या पुढे सिद्ध करण्यासाठी काही उरले नाही …..अंत आहे. त्याच्यापुढे त्याच्यात बदल नाही ह्याला सिद्धांत म्हणतात.
हा ब्लॉग जास्तीत जास्त फॉरवर्ड करा म्हणजे आयुर्वेदाच्या मागचे सिद्धांत लोकांना कळतील. हा ब्लॉग जास्तीत जास्त शेअर करा, तुमचे कमेंट कळवा आणि पुढील ब्लॉग मध्ये आपण बस्तीचीचे विविध प्रकार त्याचे उपयोग यांच्याबद्दल माहिती करून घेऊया.
Stay Healthy ,Stay blessed.
पंचकर्म क्या है ? (Hindi Blog no – ) Blog – 55
Posted on January 28, 2022
पंचकर्म पंचकर्म पंचकर्म…. आजकल सब जगह एक ही नाम है पंचकर्म
कोई पंचकर्म का मतलब मसाज समझते हैं तो कोई पंचकर्म को उल्टी और जुलाबवाली दवा कहते हैं।
तो आखिर सही अर्थ में पंचकर्म है क्या ?
चलो जानते हैं आज के हमारे ब्लॉग में पंचकर्म क्या है?
पंचकर्म –
पंच याने ५ और कर्म याने क्रिया।
पंचकर्म याने ऐसी पांच क्रियाए जिन से शरीर शुद्धि होती है और शरीर को ताकत मिलती है |
- शरीर शुद्धि पंचकर्म मे समावेश होता है।
१. वमन
२. विरेचन
३. बस्ती
४. नस्य
५. रक्तमोक्षण
- शरीर को ताकत देनेवाले पंचकर्म में समावेश होता है।
शक्तिवर्धक पंचकर्म–
१. स्नेहन
२. स्वेदन
३. शिरोधारा
४. नस्य
५. बस्ती
नस्य और बस्ती इन कर्मोका शरीरशुद्धी पंचकर्म और शक्तिवर्धक पंचकर्म इन दोनों मे समावेश होता है क्युकि जिस प्रकार का द्रव्य इन कर्मों में इस्तेमाल होता है (जैसे जिस प्रकार का तेल, घी, काढ़ा ) उस तरह का शरीर पर असर होता है जैसे शक्तिवर्धक द्रव्य का इस्तेमाल बस्ती या नस्य मे किया तो शक्तिवर्धन होता है और अगर शरीरशुद्धी द्रव्य का उपयोग किया तो नस्य और बस्ती से शरीर शुद्धी होती है , इसलिए इन कर्मो का समावेश दोनों में होता है।
पहले शरीरशुद्धि पंचकर्म के बारे में जानते है |
शरीर शुद्धी पंचकर्म –
वमन और विरेचन –
कालावधी –
वमन और विरेचन इन पंचकर्म क्रियाओं को १५ दिन का कालावधी लगता है।
शास्त्र –
वमन और विरेचन इन शरीर शुद्धि कर्मोमे शरीर की पचनशक्ती को शरीरशुद्धी के लिए इस्तेमाल किया जाता है इसलिए जिंदा रहने के लिए आवश्यक हो उतना ही अन्न खाना यह मंत्र हमें कम से कम १५ दिन अपनाना पड़ता है। शरीरशुद्धि क्रिया में पचन शक्ति को पचन कर्म से आराम देकर उस पचनशक्ती को शरीर शुद्धि के लिए इस्तेमाल करना यह इसके पीछे का हेतु होता है।
विधी– वमन और विरेचन पंचकर्म को ४ विभागों में विभाजित किया जाता है।
१. स्नेहपान
२. प्रधान कर्म
३. संसर्जन क्रम
४. अपुनर्भव चिकित्सा
१. स्नेहपान–
इस विधी मे बढ़ते प्रमाण मे औषधी घी का सेवन करना होता है।
यह विधि ५ से ६ दिन चलती है।
इसमें सुबह खाली पेट औषधी घी का सेवन करना होता है और औषधि घी बढ़ते हुए प्रमाण में दिया जाता है, जैसे पहले दिन ४ चम्मच, दुसरे दिन ६ चम्मच फिर ८, १२, १६ चम्मच इस प्रमाण में औषधि घी को बढ़ाया जाता है। घी खाने के बाद गरम पानी पीते रहकर जब घी की डकार आना बंद हो जाए (मतलब घी हजम हो गया है )उसके बाद भूख लगे तब मूंग दाल की खिचड़ी और प्यास लगे तब गरम पानी पीना होता है।
इस औषधि घी के सेवन से हमारे शरीर का आम (टॉक्सिंस) पतला होता हैं।
उस के बाद स्नेहन यानी मसाज और स्वेदन याने स्टीमबाथ दी जाती है|
स्नेहन और स्वेदन – यहा स्नेहन और स्वेदन का उद्देश शरीर का आम (टॉक्सिक्स) शरीर के मध्य मे लाना होता है| जैसे हम घर की साफ सफाई करने के बाद नीचे गिरा हुआ कचरा इकट्ठा करके फिर बाहर फेकते हैं उसी तरह जब स्नेहपान से शरीर का आम पतला होता है (टॉक्सिन लिक्विफाय होते है) तब स्नेहन और स्वेदन से वह आम शरीर के शाखाओं से मध्य में लाया जाता हैं।
२. प्रधान कर्म –
स्नेहन और स्वेदन कर्म के बाद आम को (टॉक्सिक्स) उपर के मार्ग से याने उल्टी द्वारा निकाला जाए तो उसे वमन कर्म कहते हैं और अगर जुलाब कराकर नीचे के मार्ग से निकाला जाए तो उसे विरेचन कर्म कहते हैं।
३. संसर्जन क्रम –
यह १० दिन से लेकर १५ दिन तक करने का विधि है |
वमन और विरेचन इन प्रधान कर्मो के दौरान सिर्फ मूंग दाल और चावल खाना होता है| मतलब यह विधी उपवास के समान ही हो जाता है| इसलिए जैसे कोई भी उपवास छोड़ते वक्त हम शुरवात में हलके पदार्थ खाना शुरू करते हैं फिर धिरे धिरे हजम करने में भारी पदार्थ खाना शुरु करते है वैसे ही वमन और विरेचन इन प्रधान कर्मो के बाद हम पहले भोजन मे हल्के पदार्थ जैसे लिक्विड याने दाल का पानी, चावल का पानी, चावल और फिर खिचड़ी ऐसे धीरे-धीरे नॉर्मल डाइइट पर आते हैं| इस क्रम को संसर्जन क्रम कहते हैं।
संसर्जन क्रम के बाद आती हैं।
४. अपुनर्भव चिकित्सा –
अपुनर्भव मतलब व्याधी फिर से ना हो इसलिए की जाने वाली चिकित्सा ( Preventive treatment) इसमें प्रधान कर्म होने के बाद आगे १५ दिन औषधि और घी दिया जाता हैं जिससे प्रतिकार शक्ति बढ़ती है।
वमन विरेचन कर्म कब करने चाहिए?
निरोगी व्यक्ति ने वसंत ऋतु में यानी लगभग फरवरी-मार्च के दरमियान वमन कर्म और शरद ऋतु में याने लगभग सितंबर – अक्टूबर मे विरेचन कर्म करवाके लेने चाहिए।
बीमार व्यक्ति ने पंचकर्म कब करवाना चाहिए ?
बीमार व्यक्ति ने वैद्य की सलाह लेकर या बीमारीकी गंभीरता को ध्यान मे रखकर साल भर मे एकबार पंचकर्म करवाके लेना चाहिए।
वमन / विरेचन कर्म मे से कौनसा कर्म किसने करवाना चाहिए ?
उसके लिए भी वैद्य की सलाह आवश्यक है।
अनुमान ऐसा होता है कि जिनकी प्रकृति कफ की है और जिनको कफ की बीमारियां है जैसे बार बार सर्दी होना, खासी, अस्थमा, डायबिटीज, थाइरॉइड और अलग-अलग प्रकार के त्वचा रोग जैसे एग्जिमा, सोरियासिस हो उन लोगों को वमन कर्म करवाके लेना चाहिए और जिनकी पित्त की प्रकृति है और जिन्हे पित्त की बीमारीया है जैसे मासिक धर्म की समस्या, माइग्रेन, सिरदर्द, मलबद्धता, एसिडिटी हो उन्हे विरेचन कर्म करवाकर लेना चाहिए।
साल मे कितनी बार पंचकर्म करवा के लेना चाहिए?
जैसे हम साल मे एक बार घर की साफ सफाई करते है उसी प्रकार साल मे एक बार पंचकर्म करवाकर लेना चाहिए।
पंचकर्म के फायदे –
१. शरीरशुद्धि होती है |
२. शरीर को ताकत मिलती है।
३. अपुनर्भव चिकित्सा – इस विधि से प्रतिकार शक्ति बढ़ती है।
इस ब्लॉग में हमने वमन और विरेचन के बारे मे जानकारी ली। अगर आपको कोई भी शंका हो तो हमारे
E-MAIL ID – aarogyam.ayurvedic.clinic@gmail.com पर आप हमे संपर्क कर सकते है ।
अगले ब्लॉग मे हम बस्ती कर्म के बारे मे जानेगे।
What is Panchakarma? Blog – 56
Posted on January 14, 2022
Hello welcome to Treasures of Ayurveda.
Panchakarma, Panchakarma, Panchakarma….. we had a lot about panchakarma now adays. Someone says panchakarma is massage, someone says panchakarma is vomitting , loose motion, procedure.
Not many know what is actual panchakarma?
So let’s understand in todys blog
What is PANCHAKARMA?
PANCH means = FIVE and
KARMA means = PROCEDURES
Panchakarma means “Five procedure which Purification your body and Strengthening your body.“
Five procedure of Purification of the body are
- Vaman
- Virechan
- Basti
- Nasya
- Raktmokshan
And five procedure for Strengthening body are
- Snehan
- Swedan
- Shirodhara
- Nasya
- Basti
Nasya and basti are included in both the Karmas. why ?
Because according to the oil, ghee or kadha use in nasya and basti, these procedures give either the benefit of purification or strengthening of body.
So let us first understand about Body Purification Panchakarma.
In today’s blog we are discuss about VAMAN and VIRECHAN.
VAMAN and VIRECHAN
1. DURATION: 15 DAYS
Vaman and Virechan Panchkarma are of 15 days duration. The science behind vaman and virechan is that here your digestive system is use for purification. So during the procedure your digested system should be given a rest from everyday digestion procedure. Hence the mantra for these procedures is-
Mantra – Eating only that much food which is needed for survival.
This mantra you have to follow for 15 days. Let understand this concept with an example.Suppose if a machine is put on purification mode, then it’s main function should be stopped till the time it is getting cleaned up.
Same ways,when we want our body machine to be purified , then it’s main function of digestion should be given a break so that our body uses its digesting system for it’s own purification.
2. PROCEDURE(VIDHI) :
Procedure means Vidhi.
Vaman and Virechan Procedure is divided into 4 part.
- Snehapan
- Pradhan Karma
- Sansarjan Kram
- Apunarbhav Chikitsa
1. Snehapan :
Snehapan means to consume Medicated Ghee.
This Karma last for roughly 6 to 7 days.
In this Karma ,in the morning on empty stomach patient is given MEDICATED GHEE to consume in increasing order of quantity. i.e on first day you have to consume 4 teaspoon ghee , 2nd day 8 teaspoon, then 10, 12, 16 and so on.
When you consume Medicated Ghee and you don’t get burp of odour of the ghee that means ghee is digested. Then rest of the day you are advised to consume Moong dal Khichadi. i.e Rice and Moong Dal preparation whenever you feel hungry and whenever you feel thirsty you have to drink only Warm Water.
By consumeing ghee in large quantities the toxins of the body get’s Liquified.
Then after Snehapaan Snehan i.e.Massage and Swedan i.e. Steambath is done. Here the role of Snehan and Swedan can be explained with an example – When your are cleaning your house ,the dirt falls on the floor then you have to collect the dirt at one place first before you throw it out. In the same way when we are purifying the body, with snehapaan the toxins of the body are liquefied then first we have to bring it to one place and then throw them out through nearest way. This bringing of toxins from the extremities into the center of body before throwing them out is done by Snehan and Sweden. This is the role of massage and steam in this panchakarma procedure.
2. Pradhan Karma :
After snehapan , snehan and swedan procedures, the toxins come to the center of body, from there we have to throw them out through the nearest opening of the body.
If these toxins try to come out by vomitting , then kadhas are given to drink and vomiting is induced. This procedure of throwing out toxins from body by induced Vomitting is called as VAMAN
And if these toxins try to come out by loose motions , then tablets are given to induce loose motions . This procedure of throwing out toxins from body by induced Purgation is called VIRECHANA.
3. Sansarjan Kram :
This kram starts from 10th day of therapy and ends on 15th day. Sansarjan Kram means the order in which we have to start eating food after therapy. We slowly start from liquid diet then semi solid and finally solid normal diet. Vaman and Virechan Karma are as good as upvas i.e dieting as we eat very little food only khichadi during the therapy.So after finishing the therapy following the diet routine is very important.So this order beginning with light to digest food and then heavy to digest food is called Sansarjan Kram.
4. Apunarbhav chikitsa :
Apunarbhav chikitsa is a very unique form of chikitsa told by Ayurveda. Apunarbhav means Preventive medicine. This is advised so that the disease doesn’t recur. After Pradhan Karma (vaman and virechan) starts Apunarbhav chikitsa. In this therapy, such medicines and medicated ghee are given for next 15 days to one month which increases immunity.
What time of year should we do Vaman and Virechan?
In healthy people in Vasant hritu that is ruffly in March/ April one should get Vaman Karma done and in Sharad hritu that is ruffly in September/ October one should get Virechan Karma done. And does our disease they should consult Vaidya first and then according to the simiralities our disease they should get Vaman and aur Virechan Karma done.
So how will we know that we have to get Vaman Karma done and Virechan Karma Done. For that to you need to consult Vaidya properly.
The person who has cough prakruti and who are suffering from cough diseases, like cough, cold, Joint pain, Asthma, Diabetes, Thyroid, Skin diseases like Eczema, Soriasis they should good go for Vaman Panchakarma.
The people who are Pittah Prakruti and who are suffering from Pittah diseases, like recurrent Headache, Migraine, Acidity, Gases, Constipation, Infertility, Various Period problem such people should go for Virechan Panchakarma.
What are the benefits of vaman and Virechan?
1. The most important is Body purification.
2. Body strengthening.
3. Apunarbhav chikitsa that is your immunity increases.
So how many times in a year should we do Vaman and Virechan?
As we cleaner on once a year same bases you can get your body clean buy Vaman and Virechan after consulting a vaidya.
In this blog we discuss in detail about Vaman and Virechan. In next blog we will be discussing about basti Karma. Panchakarma series continuous wear we will be discussing about body purification as well as body strengthening panchakarmas.
So to get detail about all panchakarmas do follows our treasures of ayurveda blog. If you any doubt about this blog do contactors on our gmail address aarogyam.ayurvedic.clinic@gmail.com and a like our blog as much as possible so that panchakarma information goes to many people.
Stay Healthy Stay Blessed.
Thank you.
नागपंचमी सिखाती है निरोगी रहने के उपाय | (आरोग्य मंत्र – ०५) @aarogyamayurvedicclinic – Treasures of Ayurveda
- नागपंचमी सिखाती है निरोगी रहने के उपाय | (आरोग्य मंत्र – ०५) @aarogyamayurvedicclinic
- उपवास कैसे करना चाहिए ? ( आरोग्य मंत्र -०४ ) @aarogyamayurvedicclinic
- मनशांती के लिए उपवास कैसे करे ? ( आरोग्य मंत्र – ०३ ) @aarogyamayurvedicclinic
- जानिए चातुर्मास के पीछे छुपा आरोग्य मंत्र !(आरोग्य मंत्र – ०२) @aarogyamayurvedicclinic
- Why does Ganpatiji eat only Modak and not Chakali Chivda? ( @Dr Mansi's Aarogyam Ayurvedic Clinic
पंचकर्म म्हणजे काय? (Marathi Blog No – 03) Blog – 54
Posted on December 10, 2021
पंचकर्म, पंचकर्म, पंचकर्म….आज काल आपण सगळीकडे ऐकतो कि पंचकर्म म्हणजे तेलाने मसाज, पंचकर्म म्हणजे जुलाब, उलट्या वगैरे.
पण पंचकर्म म्हणजे नेमके काय ?
चला मग जाणून घेऊन आपल्या आजच्या ब्लॉग मध्ये ‘पंचकर्म म्हणजे काय ?‘
पंचकर्म –
पंच म्हणजे ५ आणि कर्म म्हणजे क्रिया.
पंचकर्म म्हणजे अश्या ५ क्रिया ज्याने शरीराची शुद्धी होते किंवा शरीराला ताकत मिळते.
- शरीरशुद्धी पंचकर्ममध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो –
1. वमन
2. विरेचन
3. बस्ती
4. नस्य
5. रक्तमोक्षण
- शरीराला ताकत देण्याऱ्या पंचकर्ममध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो –
1. स्नेहन
2. स्वेदन
3. नस्य
4. शिरोधारा
5. बस्ती
नस्य आणि बस्ती यांचा दोन्ही पंचकर्ममध्ये समावेश होतो कारण नस्य आणि बस्ती ह्या कर्मासाठी ज्या प्रकारचे तेल, तूप, काढे वापरले जातात त्यानुसार त्यांनी शरीरशुद्धी होते किंवा शरीराला ताकत मिळते हे ठरते . त्यामुळे त्यांचा दोन्ही पंचकर्मात समावेश होतो.
पहिले जाणून घेऊया शरीरशुद्धी पंचकर्माबद्दल
वमन व विरेचन
कालावधी – वमन व विरेचन या शरीरशुद्धी क्रियेसाठी १५ दिवसांचा कालावधी लागतो.
शास्त्र – या क्रियेमध्ये तुमची पचन शक्ति ही शरीरशुद्धीसाठी वापरली जाते. त्यामुळे ‘जगण्यापूरते खाणे’ हा मंत्र १५ दिवस पाळवा लागतो . म्हणजे या शरीरशुद्धी क्रियेमध्ये पचनशक्तिला त्याच्या नेहमीच्या पचनक्रियेपासून विश्रांती द्यावी लागते आणि त्या पचनशक्तिचा शरीरशुद्धीसाठी वापर करायचा असतो हा येथे हेतू असतो .
विधी – वमन/विरेचन विधी हा चार विभागात विभागला जातो.
- स्नेहपान
- प्रधान कर्म
- संसर्जन क्रम
- अपुनर्भव चिकित्सा
1. स्नेहपान – वाढत्या प्रमाणात औषधी तूप सेवन करणे.
हा विधी साधारण ५ ते ६ दिवस चालतो. ह्या क्रियेमध्ये वाढत्या प्रमाणात औंषधी तूप पिण्यास देतात . वाढत्या प्रमाणात म्हणजे पहिल्या दिवशी ४ चमचे, दुसऱ्या दिवशी ८ चमचे मग १२, १६ असे. तूप पिल्यावर गरम पाणी पित राहणे आणि जेव्हा तूपाचे ढेकर यायचे बंद होतील, म्हणजे तूप पचले आहे. त्यानंतर तहाण लागेल तेव्हा गरम पाणी पिणे आणि भूक लागेल तेव्हा मूग आणि भाताची खिचडी खाणे हा सर्वसामान्य विधी असतो.
या औषधी तूपामुळे आपल्या शरीरातील आम (टॉक्सिन्स) पातळ होतो.
त्यानंतर स्नेहन म्हणजे मसाज आणि स्वेदन म्हणजे स्टीमबाथ दिली जाते .
स्नेहन व स्वेदन-इथे स्नेहन व स्वेदनामुळे शरीरातील पातळ झालेला आम (टॉक्सिन्स) शरीराच्या मध्य भागी आणणे हा उदेशअसतो. ज्याप्रमाणे आपण घराची साफ सफाई केल्यावर कचरा खाली पडतो मग आपण तो कचरा गोळा करतो आणि नंतर बाहेर फेकतो. त्याप्रमाणे स्नेहपान क्रियेमुळे शरीरातले आम (टॉक्सिन्स) पातळ झाल्यावर स्नेहन स्वेदन कर्मामुळे सर्व आम (टॉक्सिन्स) शरीरातील मध्यभागी आणला जातो .
2. प्रधान कर्म –
स्नेहन आणि स्वेदनकर्म झाल्यानंतर जेव्हा हा आम (टॉक्सिन्स) उलटी द्वारे बाहेर काढला जातो तेव्हा त्या कर्मास वमन कर्म असे म्हणतात आणि जर हा आम (टॉक्सिन्स) जुलाबांद्वारे बाहेर काढला जातो तेव्हा त्या कर्मास विरेचन असे म्हणतात.
3. संसर्जन कर्म –
हा विधी १० व्या दिवसापासून १५ व्या दिवसापर्यंत असतो. उपवास सोडताना जसे आपण पहिले हलके अन्न खातो व नंतर हळूहळू जड अन्न खाण्यास सुरुवात करतो त्याप्रमाणे वमन आणि विरेचन या विधीत आपला एकप्रकारे उपवासच होतो. त्यामुळे प्रधान कर्मानंतर आपण हळुहळु हलके अन्न खाण्यास सुरुवात करतो जसे पहिल्या दिवशी भाताची पेज, नंतर मऊ भात, मग खिचडी, भाकरी. असे हळु हळु पचनास जड पदार्थ क्रमाने खाण्यास सुरुवात करतात म्हणून या विधीस संसर्जन क्रम असे म्हणतात .
अपुनर्भव चिकित्सा –
अपुनर्भव म्हणजे ‘आजार परत होऊ नये म्हणून करावयाची चिकित्सा’ म्हणजे Preventive treatment. या विधीमध्ये पंचकर्म शरीरशुद्धी झाल्यावर शरीराला ताकत देण्यासाठी व परत आजार होऊ नये म्हणून पुढे १५ दिवस औषधे ,औषधी तूप , रसायन कल्प दिले जातात , ज्यांचा सेवनाने आपली प्रतिकार शक्ती वाढते आणि आपल्याला आजार होत नाही.
वमन आणि विरेचन कधी करावे ?
निरोगी व्यक्तीनी वसंत ऋतु मध्ये म्हणजे फेब्रुवारी/मार्च मध्ये वमन करून घ्यावे आणि शरद ऋतुमध्ये म्हणजे सप्टेंबर /ऑक्टोबर मध्ये विरेचन कर्म करून घ्यावे.
आजारी व्यक्तीनी पंचकर्म कधी करावे?
ज्यांना आजार असेल त्यांनी वैद्याच्या सल्यानुसार आणि आजाराच्या गांभीर्यानुसार वर्षभरात कधीही वमन किंवा विरेचन हे कर्म करून घ्यावे.
वमन/विरेचन कर्मापैकी कोणते कर्म कोणी करावे?
त्यासाठी सुद्धा वैद्याचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे.
तरी ढोबळ मानाने कफ प्रकृतीच्या लोकांनी आणि ज्यांना कफाचे आजार आहेत जसे जुनाट सर्दी, खोकला, दमा, स्रावी त्वचारोग, स्थौल्य, थाईरॉईड, मधुमेह आदि त्यांनी वमन कर्म करून घ्यावे आणि ज्या लोकांची प्रकृती पित्ताची आहे आणि ज्यांना पित्ताचे आजार आहेत जसे डोकेदुखी, एसिडिटी, गॅसेस,पचनाचे विकार, पाळीच्या तक्रारी, त्वचारोग आदि अशा लोकांनी विरेचन कर्म करून घ्यावे .
वर्षातून किती वेळा पंचकर्म करावे?
घराची साफसफाई जशी आपण वर्षातून एकदा करतो त्याप्रमाणे वर्षातून एकदा वमन किंवा विरेचन कर्म आपल्या प्रकृती व आजारानुसार करवून घ्यावे .
फायदे –
१. शरीरशुद्धी होते.
२. शरीराला ताकत मिळते.
३.अपुनर्भव चिकित्सा – या विधीमुळे आपली प्रतिकार शक्ती वाढते.
ही वमन व विरेचनबद्दल थोडक्यात माहिती होती.तुमच्या काही शंका असतील तर तुम्ही aarogyam.ayurvedic.clinic@gmail.com वर आमच्याशी संपर्क साधू शकतात.
पुढील ब्लॉग मध्ये आपण बस्ती कर्माबद्दल माहिती करून घेऊया .
Aarogyam Ayurvedic Clinic – click on the image to have a look inside our clinic.
Top Posts & Pages
Dr. Mansi Kirpekar
Treasures of Ayurveda 